A.Fazilov*

Hamma odamlar o'z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo'lib tug'iladilar.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, 1-modda

Insoniyat tarixidagi eng qonli urush sanalgan Ikkinchi jahon urushidan so'ng Yevropa va Osiyoning eng yirik mamlakatlari xarobazorlar qurshovida qoldi. Millionlab insonlar halok bo'ldi, undan ham ko'proqlari urush asoratlaridan, ocharchilikdan aziyat chekardi. Mana shunday murakkab siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatda aslida shu kabi jahon urushlariga yo'l qo'ymaslik uchun tuzilgan, ammo o'z vazifasini bajara olmagan Millatlar Ligasi o'rnini bosuvchi xalqaro tashkilotga ehtiyoj sezildi. 1945 yilning aprel` oyida dunyoning 50 mamlakati delegatlari San-Frantsiskodagi konferentsiyada tinchlikni saqlash va urushlarning oldini olish bilan shug'ullanuvchi xalqaro organni shakllantirish maqsadida yig'ildilar. Mazkur tashkilot ideallari uning muhokamaga qo'yilgan ustavi preambulasida yaqqol ifoda topdi: “Bizkim, Birlashgan millatlar xalqlari, kelgusi avlodlarni umrimiz davomida ikki bor bashariyatga cheksiz musibat olib kelgan urush talofatlaridan asrashga qat'iy ahd qilganmiz”.

Bugungi kunda inson huquqlari, tinchlik va barqarorlikni saqlash borasidagi eng nufuzli tashkilotlardan biri – Birlashgan Millatlar Tashkiloti ana shu taqlid vujudga keldi. Tashkilotning Ustavi 1945 yilning 24 oktyabr sanasida tasdiqlandi va shu kundan e'tiboran ushbu sana BMT kuni sifatida nishonlanib kelinmoqda.

1948 yilda BMTning Inson huquqlari bo'yicha komissiyasi faoliyati butun dunyo diqqat markazida bo'ldi. Mashhur huquq himoyachisi, prezident Franklin Ruzveltning bevasi hamda AQShning BMTdagi vakili Eleonora Ruzvelt boshchiligida mazkur komissiya bugungi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga aylangan hujjat ustida ishlay boshladilar.

Deklaratsiyani yaratish ilhomchisi, tashabbuskori bo'lmish Eleonora Ruzvelt uni dastlab “Bashariyat erkinliklarining Buyuk Xartiyasi” deb atadi. Ushbu hujjat 1948 yilning 10 dekabr kuni rasman qabul qilindi. 

Inson huquqlari shu sayyorada tug'ilib-o'sib, istiqomat qilayotgan barcha insonlar uchun umumiy va daxlsizdir. Deklaratsiya preambulasi va birinchi moddasida bu fikr quyidagicha mustahkamlangan: “Inson huquqlarini mensimaslik va uni poymol etish insoniyat vijdoni qiynaladigan vahshiyona ishlar sodir etilishiga olib kelgan..., kishilar so'z erkinligi va e'tiqod erkinligiga ega bo'ladigan hamda qo'rquv va muhtojlikdan holi sharoitda yashaydigan dunyoni yaratish insonlarning ezgu intilishidir... Hamma odamlar o'z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo'lib tug'iladilar. Ularga aql va vijdon ato qilingan, binobarin bir-birlariga nisbatan birodarlik ruhida munosabatda bo'lishlari kerak”.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi tarkibidagi o'ttizta modda insoniyat oilasining hamma a'zolariga xos qadr-qimmat va ularning teng, ajralmas huquqlarini tan olish erkinlik, adolat va yalpi tinchlik asosi ekanligini ta'kidlaydi. Ularda mulk, yashash, oilaviy munosabatlarga kirishish, fuqarolik, shaxsiy daxlsizlik, mehnat qilish kabi huquqlarga egalik har bir inson uchun nafas olishdek tabiiy holat ekanligi ifoda topgan bo'lib, bugungi kunda dunyoning demokratik taraqqiyot yo'lidan borayotgan barcha davlatlar konstitutsiya va qonunchilik hujjatlari deklaratsiya moddalarida bayon etilgan g'oyalarga tayanib tuzilgandir.

Shuningdek, bugungi kunda xalqaro va hududiy miqyosda faoliyat olib borayotgan huquqni muhofaza qiluvchi va aholi orasida huquqiy savodxonlik targ'iboti bilan shug'ullanuvchi tashkilot hamda uyushmalar ham aynan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini o'z faoliyatining asosiy tayanchi deb olgan. Ana shunday muassasalar qatorida Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi milliy markazi ham borki, mazkur davlatga qarashli tahlil, maslahat, idoralararo muvofiqlashtirish organi xalqaro huquqning inson huquqlari va erkinliklari sohasida umume'tirof etilgan printsiplari va me'yorlarini, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qoidalarini va qonunlarini, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarini, davlat siyosatini amalga oshirish jarayonini monitoringlash, tahlil qilish, yo'naltirish bilan shug'ullanadi.

Joriy yilda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganiga 70 yil to'ladi. Shu munosabat bilan Butun dunyoda, jumladan, O'zbekistonda ham, qator tadbirlar o'tkazilmoqda. Xususan, joriy yilning may oyida respublikamizda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qabul qilinganing 70 yilligiga bag'ishlangan tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Davlat, jamiyat va fuqarolarning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining tamoyillari va qadriyatlariga e'tiborini kuchaytirish, shuningdek, inson huquqlari va erkinliklarini ishonchli himoya qilishni ta'minlashga qaratilgan tashkiliy-huquqiy va boshqa choralar tizimini yanada takomillashtirish, shuningdek, qonunchilikka va davlat organlarining amaliy faoliyatiga inson huquqlari va erkinliklari sohasida xalqaro standartlarni implementatsiya qilish mexanizmlari va tartibi samaradorligini oshirishga qaratilgan ushbu dastur doirasida mamlakatdagi barcha oliy va o'rta ta'lim muassasalarida maxsus darslar, inson huquqlari himoyasi sohasida amalga oshirilayotgan o'zgarishlar, xalqaro tajriba almashinuvini ta'minlovchi ilmiy-amaliy anjumanlar tashkil etish, Milliy teleradiokompaniya, Milliy axborot agentligi, Elektron OAV milliy assotsiatsiyasi va boshqa ommaviy axborot vositalarida Dastur amalga oshirilishining borishini keng yoritish bo'yicha mavzuli eshittirishlar, ko'rsatuvlar va materiallar e'lon qilish rejalashtirilgan.

Deklaratsiyaning 70 yilligi arafasida amalga oshirilayotgan tadbirlar qatorida, shuningdek, 2017 yilning 10 - 12 may kunlari BMT Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Zayd Raad al-Husaynning mamlakatimizga tashrifini ham e'tirof etish mumkin. O'zining O'zbekiston va umuman Markaziy Osiyo va MDH davlatlariga ilk tashrifi taassurotlari bilan o'rtoqlashar ekan, janob Oliy komissar mamlakatda Harakatlar strategiyasi doirasida inson huquqlari himoyasi va kafolatlarini ta'minlash sohasida amalga oshirilayotgan izchil islohotlarga ijobiy baho berdi. Uning fikricha, O'zbekiston hukumati sud-huquq tizimi samaradorligini oshirishga, hamda adolatli va mustaqil sud jarayonlarini tashkil etishni ta'minlashga qaratilgan qonunlar qabul qilayapti va ushbu tashabbuslar yuqori xalqaro andozalar talablariga javob beradi va mamlakatning o'z hamkorlari bilan ustuvor maqsadlardan biri bo'lgan xalqning farovonligini oshirish yo'lida muloqot uchun ochiqligidan dalolat beradi. U shuningdek, BMTning Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari boshqarmasining uzoq muddatli ikki tomonlama hamkorlikka tayyorligini qayd etdi. Hozirgi kunda respublika miqyosida Oliy komissar Zayd Raad al-Husayn tavsiyalari inobatga olingan holda inson huquqlari himoyasi va kafolatlarini mustahkamlash borasidagi islohotlar davom etmoqda.

Aytish joizki, mamlakatimizda Deklaratsiyaning 70 yilligi munosabati bilan tashkil etilayotgan tadbirlarda Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy markazi ham faol ishtirok etmoqda. Jumladan, joriy yilning iyun` oyida Markaz tomonidan O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi bilan hamkorlikda BMT Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Zayd Raad al-Husayn va talaba yoshlar, ta'lim muassasalari tinglovchilarining vebinar formatidagi onlayn muloqoti tashkil etildi. Shuningdek, Markaz vakillari O'zbekistonda inson huquqlari sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, ijobiy o'zgarishlar, mavjud muammolar yuzasidan tahliliy ma'lumot va hisobotlarni BMT Inson huquqlari bo'yicha Kengashi hamda Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari boshqarmasi yig'ilishlarida taqdim etishmoqda va bu natijalar xalqaro hamjamiyat a'zolari tomonidan ijobiy baholanmoqda.

 

* - Inson huquqlari bo`yicha O`zbekiston respublikasi Milliy markazi Axborot-huquq bo`limi mudiri