BMT tomonidan 1950 yildan boshlab 10 dekabrni – Xalqaro inson huquqlari kuni sifatida nishonlash belgilangan. Ma’lumki, 1948 yilning mazkur tarixiy kunida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilingan. Shu kungacha dunyoning 500 dan ortiq tiliga tarjima qilingan ushbu Deklaratsiya insoniyatga tegishli barcha huquqlarni o‘z ichiga oladi.

 Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi – mustaqil O‘zbekiston Respublikasi imzolagan birinchi xalqaro hujjatdir. Davlatimiz 1991 yil 30 sentyabrda ushbu xalqaro hujjatni ratifikatsiya qilib, uning ustuvor talabalarini qabul qildi.

Har bir insonning jamiyatda o‘z o‘rnini topishi, ikki dunyo saodatiga erishishi, Vatan taraqqiyotiga hissa qo‘shishi, xalqiga, ota-onasiga munosib farzand bo‘lishi uning barcha huquqlari davlat tomonidan himoya qilinishi va ta’lim-tarbiyasining takomillashuvi bilan barqarorlashadi.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, insonning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquq va erkinliklarining ishonchli himoya qilinishini ta’minlaydigan milliy qonunchilik normalarida o‘z ifodasini topgan. Bugungi kunda O‘zbekiston tomonidan inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi 80 dan ortiq xalqaro hujjat ratifikatsiya qilingan.

Ko‘pincha hodisalar haqida gapiramiz, ammo hodisalarni vujudga keltiradigan sabablar borasida so‘z demaymiz. Vaholanki, Deklaratsiyaning butun dunyo ko‘lamida qabul qilinishi va mamlaktimizda ham ratifikatsiya qilinishining yetarlicha sabablari bor.

Gap shundaki, vayronkor Ikkinchi jahon urushidan keyingi qaltis va og‘ir davrda – zo‘ravonlik, qulchilik, talonchilik, bolalar savdosi, ayollarga zulm o‘tkazish kabi noxush voqealar to‘xtamayotgan bir paytda mudhish hodisalarning oldini olishga chorlaydigan, ta’bir joiz bo‘lsa, odamlarni xushyorlikka chaqiradigan ana shunday hujjatlar kerak edi.

Zulmga uchragan har bir inson o‘zini himoya qilish maqsadida istibdodga qarshi chiqadi. Zulmga uchragan insonlarning davlat tomonidan himoyaga olinishiga erishish, ularning erkin va farovon hayot kechirishini ta’minlash ushbu xalqaro hujjatning bosh maqsadi etib belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ayniqsa, Asosiy qonunimizning “Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” deb atalgan II bo‘limi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi talablariga to‘la mos keladi.

Inson huquqlarini mensimaslik va uni poymol etish insoniyatning erkin hayot kechirishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi voqealar sodir etilishiga sabab bo‘ladi. Odamlar so‘z erkinligi va e’tiqod erkinligi mavjud bo‘lgan, eng muhimi, xavotir va muhtojlikdan holi sharoitda mehnat qilishni, obod yashashni xohlaydi.

Shunday ekan, har bir jamiyatda odob-axloq qoidalari millat ma’naviyatidan kelib chiqqan holda takomillashuvi o‘smir-yoshlarning ta’lim olib, biror kasb sirlarini egallashlarida muhim ahamiyatga ega. Agar tolibning odobi bo‘lmasa, olgan ta’limidan manfaat bo‘lmaydi. U voyaga yetganda xatarli kimsaga aylanishi ehtimoldan holi emas.

Hayotimizda uchrayotgan ayrim zo‘ravonliklarning oldini olishda, birinchi navbatda, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, odamlar orasida ezgulik, insoniylik fazilatlarini takomillashtirish muhimdir.  

Shu kunlarda hatto rivojlangan davlatlarda ham ta’lim borasida ulkan yutuqlarga erishilgani barobarida, tarbiyada oqsoqlik kuzatilayapti. Zulm va zo‘ravonlik, o‘zgalar hayotiga tajovuz qilish holatlari to‘xtamayapti.

Jumladan, jamiyatimizda, kishilar o‘rtasida uchrayotgan manmanlik illatlari hamda zo‘ravonlik qusurlarining sabablari va ularning yechimini topish masalasi barchamizni o‘ylantirmay qo‘ymaydi.

Xitoy donishmandi Syun-Szi: “Chaqaloqlar hamma yerda bir xil yig‘laydi. Katta bo‘lganida esa turli qiliqlar egasi bo‘lishadi. Bu – tarbiya oqibati”, degani bejiz emas. Haqiqatan Ham, nafaqat oila, balki sayyoramizdagi har bir mamlakatning gullab-yashnashi, shak-shubhasiz, avvalo tarbiya tufaylidir.

Inson huquqlari qonun kuchi bilan himoya etilishini e’tiborga olib, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘lgan davlatlar xalqaro hamjamiyat bilan hamkorlikda inson huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish, amaldagi qoidalarni bajarish majburiyatini olgan.

Yaqinda Samarqand shahrida o‘tkazilgan Global forumda ham inson asli hur yaralgani, uni kamsitishga, o‘z manfaati yo‘lida huquqlarini poymol etishga, ruhan va jismonan qiynoqqa solishga hech kimning vakolati yo‘qligi e’tirof etildi. Odamlarning noxush holatlardan holi, erkin, xotirjam turmush tarzini targ‘ib qilish, ko‘ngilni xira qiladigan sabablarni o‘rganish, nazoratga olish va bartaraf etish zarurligi ta’kidlandi.

Bunda inson huquqlari sohasidagi ta’lim alohida ahamiyat kasb etishi e’tirof etildi. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi direktori Akmal Saidov ta’lim va tarbiyada o‘ta muhim bo‘lgan masalalarga to‘xtalar ekan, jumladan quyidagilarni qayd etdi:

birinchidan, jamiyatning har bir a’zosi ta’lim olish va o‘qitish orqali inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilishga ko‘maklashishi lozim;

ikkinchidan, har bir inson ta’lim olish huquqiga ega va ta’lim inson shaxsini har tomonlama rivojlantirishga, qadr-qimmatini his etishga, barcha kishilarga erkin jamiyatning foydali ishtirokchilari bo‘lishiga, barcha millatlar, irqiy, etnik yoki diniy guruhlar o‘rtasida o‘zaro tushunish, bag‘rikenglik va do‘stlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak;

uchinchidan, inson huquqlari sohasidagi ta’lim demokratik jamiyat qurish maqsadida huquq va erkinliklarni anglab yetish va ulardan faol foydalanish, majburiyatlarga amal qilishni nazarda tutuvchi inson huquqlari madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi;

to‘rtinchidan, inson huquqlari sohasidagi ta’lim barchaning inson huquqlariga nisbatan hurmatini rag‘batlantirish va unga har tomonlama rioya etilishini ta’minlashda fundamental ahamiyat kasb etadi;

beshinchidan, inson huquqlari sohasidagi ta’lim insonlarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik jabhalarda, umuman, o‘z hayotiga daxldor bo‘lgan qarorlarni qabul qilishning barcha jarayonlarida to‘laqonli ishtirokini ta’minlash, shuningdek, huquqbuzarliklar, zo‘ravonlik va nizolarning oldini olishda ham muhim o‘rin tutadi.

Aslida ham, inson huquqlari bo‘yicha ta’lim va tarbiya barcha insonlar, ayniqsa, yoshlarni keng qamrab oladigan hayotiy jarayon hisoblanadi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Samarqand Global forumida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganining 75 yilligiga bag‘ishlangan global kampaniyaga start berildi. Shu bilan birga, Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturining to‘rtta bosqichi doirasida erishilgan natijalar muhokam qilinib, beshinchi bosqich bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi.

Ma’lumki, 2004 yil 10 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi – inson huquqlari sohasidagi ta’limni amalga oshirishga ko‘maklashish maqsadida – Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturini e’lon qilgan. BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Boshqarmasi Jahon ta’lim dasturining bajarilishini global darajada muvofiqlashtirib borishi belgilangan. Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturi – doimiy amalga oshiriladigan uzluksiz bosqichlardan iborat tashabbusdir.

Keyingi yillarda O‘zbekistonda inson huquqlari sohasida, shu jumladan ushbu yo‘nalishdagi ta’limni takomillashtirish borasida salmoqli ishlar qilindi. Inson huquqlari sohasidagi ta’lim O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari madaniyatini shakllantirishga oid davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.

Oliy Majlis tomonidan 2019 yilda BMTning Inson huquqlari sohasidagi ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi deklaratsiyasi qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha Milliy harakatlar dasturi qabul qilingan. O‘zbekiston Prezidentining 2020 yil 22 iyundagi Farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy strategiyasi tasdiqlandi. Milliy strategiya ijrosi doirasida, jumladan, oliy o‘quv yurtlari uchun inson huquqlari bo‘yicha o‘quv kurslari joriy etish vazifasi ko‘zda tutilgan.

O‘zbekiston Prezidentining 2021 yil 7 iyundagi Farmoyishiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturining to‘rtinchi bosqichini amalga oshirish bo‘yicha Milliy komissiya tashkil etilgan. Inson huquqlari sohasida erishgan shu kabi izchil natijalari tufayli O‘zbekiston 2021-2023 yillarga BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashi a’zoligiga saylandi.

Shunday qilib, inson huquqlari – qonun ustuvorligi va demokratiya amalda bo‘lgan barcha jamiyatlar qo‘llab-quvvatlaydigan asosiy tamoyildir. Inson huquqlarini hurmat qilish esa biz barpo etayotgan adolatli jamiyatning uzviy xususiyati, milliy va umuminsoniy mezoni hisoblanadi.

Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “bu oliy qadriyatni tom ma’noda qaror toptirish – biron-bir manzilga yetib borib to‘xtash, degani emas. Inson huquqlarini himoya qilish uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini barchamiz chuqur anglaymiz. Jahon tarixi va demokratik davlatlar tajribasi ham shundan dalolat beradi”.

 

Yusuf Jo‘raev,

jurnalist