5–6 dekabr kunlari Samarqand shahrida “Inson huquqlari sohasida ta’lim” Global forumi  bo‘lib o‘tmoqda.  Global forumning asosiy maqsadi – Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) ning Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi deklaratsiyasi va BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Jahon ta’lim dasturini amalga oshirishning oraliq natijalarini sarhisob qilish, bu sohadagi ilg‘or tajriba, amaliyot va innovatsion yondashuvlarning taqdimotini tashkil etish, inson huquqlari sohasidagi ta’lim va tarbiya tizimini xalqaro, mintaqaviy va milliy darajada takomillashtirish bo‘yicha fikr almashish va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.

“Inson huquqlari sohasida ta’lim” deklaratsiyasining 10 yilligiga bag‘ishlab BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi bilan birgalikda global forum o‘tkazish” to‘g‘risidagi tashubbusi O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnoma va 2021 yil 22 fevral Jeneva shahrida bo‘lib o‘tgan BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashining 46-sessiyasida ilgari surilgan edi. Bu esa so‘nggi yillarda mamlakat yoshlar siyosatida ta’lim va tarbiyaning o‘rni beqiyos ekanligi va yoshlarning huquq va manfaatlarini ta’minlash, ularning o‘qishi, mehnat qilishi, bilim olishi va qobiliyatini namoyon etishi uchun barcha sharoitlarni yaratish dolzarb masala ekanligidan dalolatdair. Zero, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarish, maktabgacha ta’lim tarbiyalanuvchilari, maktab o‘quvchilari va oliy ta’limda tahsil olayotgan talabalarda zamonaviy bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Inson huquqlari sohasida yoshlarni xalqaro hamjihatlik, hamkorlik, totuvlik va inson huquqlari va asosiy erkinliklariga hurmat, mas’uliyat ruhida tarbiyalash, inson huquqlarini himoyalash va kafolatlash, inson huquqlari umumiy madaniyatini taraqqiy toptirish alohida ahamiyatga ega.

Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya barcha uchun inson huquqlarining universalligi, bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi tamoyillariga muvofiq barcha inson huquqlari va asosiy erkinliklariga umumiy hurmat hamda ularga rioya etilishini rag‘batlantirishda fundamental ahamiyatga ega. Inson huquqlari sohasidagi ta’lim keng ishtirok tamoyiliga asoslanadi hamda o‘quvchilarning ehtiyojlariga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularga tanqidiy tahlil va amaliy faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim va muhim ko‘nikmalarni beradi. Bu insonlarga o‘z huquqlari to‘g‘risida bilish va ularning samarali qoniqtirilishini talab qilish imkonini beradi, huquqlarni himoya qilish va ta’minlanishi uchun mas’ul bo‘lgan hokimiyat vakillariga va boshqa shaxslarga ushbu majburiyatlarni bajarish qanchalik muhimligini tushunishga yordam beradi. Bu insonlarning hayotiga ta’sir etuvchi barcha – siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik – qarorlar qabul qilish jarayonlarida to‘la huquqli ishtirokini ta’minlash hamda huquqbuzarlik, zo‘ravonlik va nizolarning oldini olish uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega.

Insoniyat tarixida birinchi marta insonning asosiy huquqlarini himoya qilish zarurligini e’lon qilgan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 26-moddasida “Har bir inson ta’lim olish huquqiga ega. Ta’lim inson shaxsini to‘la barkamol qilishga va inson huquqlari hamda asosiy erkinliklariga nisbatan hurmatni kuchaytirishga qaratilmog‘i lozim. Ta’lim barcha xalqlar, irqiy va diniy guruhlar o‘rtasida bir-birini tushunish, xayrixohlik va do‘stlikka xizmat qilishi hamda Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni saqlash borasidagi faoliyatiga yordam berishi kerak” deb belgilab qo‘yilgan.

Inson huquqlari sohasida ta’lim haqidagi qoidalar boshqa ko‘plab xalqaro me’yoriy-huquqiy hujjatlarga kiritilgan bo‘lib, ushbu standartlarni belgilash jarayoni BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 2011 yil dekabr oyida BMT Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi deklaratsiyasi qabul qilinishi bilan yakunlandi. Inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi yangi xalqaro standart hisoblanmish mazkur hujjatni ishlab chiqishni BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashi 2007 yil boshlagan edi.

Ta’lim sohasiga yo‘naltirilgan yana bir muhim hujjat – 2015 yilda qabul qilingan 2030 yilgacha mo‘ljallangan BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlaridir. Barqaror rivojlanish sohasidagi to‘rtinchi maqsadida umumqamrovli va adolatli sifatli ta’limni ta’minlash hamda barchaga butun umri davomida ta’lim olish imkoniyatini rag‘batlantirish, yoshlar va kattalarning sezilarli qismi uchun bepul, sifatli ta’lim olish va kasbiy tayyorgarlikka imkoniyatlar yaratilishi vazifasi belgilangan. Ta’lim olish insonlar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini yaxshilash uchun asos yaratadi hamda qashshoqlikdan olib chiqishda muhim rol o‘ynaydi.

Agar tahlil qilinsa, Inklyuziv va adolatli sifatli ta’lim bilan bog‘liq 4-maqsadning 7-vazifasida “2030 yilga borib, barcha o‘quvchilarning barqaror rivojlanishiga ko‘maklashish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni egallashlarini, shu jumladan, barqaror rivojlanish va barqaror turmush tarzi, inson huquqlari, gender tengligi, tinchlik va zo‘ravonlikdan voz kechish madaniyatini targ‘ib qilish, fuqarolik va madaniy xilma xillik qadr-qimmati hamda madaniyatning barqaror rivojlanishga qo‘shgan hissasini ta’lim berish orqali ta’minlash” nazarda tutilgan.

2004 yilning 10 dekabrida BMTning Bosh Assambleyasi barcha sektorlarda inson huquqlari sohasidagi ta’lim dasturlarini amalga oshirishga ko‘maklashish maqsadida Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturi e’lon qilindi. Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi Jahon ta’lim dasturining global darajada muvofiqlashtirishni amalga oshiradi.

Jahon ta’lim dasturi barcha sektorlarda inson huquqlari sohasida ta’lim dasturlarini amalga oshirishga ko‘maklashish maqsadida ketma-ket bosqichlar asosida tashkil topgan, doimiy amalga oshiriladigan tashabbus bo‘lib, a’zo-davlatlar inson huquqlari sohasidagi ta’limni boshlang‘ich va o‘rta maktab tizimida, oliy ta’lim tizimida hamda o‘qituvchi va targ‘ibotchilar, davlat xizmatchilari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari va barcha darajadagi harbiylar, shuningdek OAV vakillari uchun inson huquqlari sohasidagi ta’lim dasturlarida joriy etib borishlari kerak.

Hozirgi vaqtda, Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturining to‘rtinchi bosqichi, 2024 yilga qadar yoshlarni tenglik, inson huquqlariga rioya qilish va kamsitmaslik ruhida tarbiyalash va o‘qitishga yo‘naltirilgan, inklyuziv, tinch va osoyishta jamiyatni yaratishga imkon beradigan amalga oshirilmoqda.

2018 yildagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yoshlar strategiyasi esa BMTga yoshlarning huquqlarini hurmat qilishni targ‘ib qilish va rag‘batlantirish hamda ularning fuqarolik va siyosiy faolligini qo‘llab-quvvatlashni, xususan, inson huquqlari sohasidagi ta’lim orqali sa’y-harakatlarini kuchaytirish mas’uliyatini yuklaydi.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda inson huquqlari sohasidagi xalqaro shartnomalar bo‘yicha zimmasiga olingan majburiyatlarni bajarish maqsadida inson huquqlari bo‘yicha ta’lim berishga yo‘naltirilgan tizimli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 22 iyundagi Farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasi qabul qilindi. 2019 yilda BMTning Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi deklaratsiyasi qoidalarining ijrosi yuzasidan Milliy harakatlar dasturi va “Yo‘l xaritasi” qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 7 iyundagi “O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturining to‘rtinchi bosqichini amalga oshirish bo‘yicha Milliy komissiyani tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-5664-sonli farmoyishida xalqaro shartnomalar va standartlar normalarini, BMTning huquqni himoya qiluvchi tuzilmalari tavsiyalari, shuningdek o‘zbek jamiyatining tarixiy, milliy va madaniy qadriyatlarini hisobga olgan holda Inson huquqlari sohasida Milliy ta’lim dasturini ishlab chiqish nazarda tutilgan.

Ta’kidlash lozimki, inson huquqlari sohasidagi ta’lim O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlari madaniyatini shakllantirishga oid davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.

Shuhrat RAHMANOV,

Adliya vazirligi qoshidagi

Yuristlar malakasini oshirish markazi kafedra mudiri,

yuridik fanlar nomzodi

hudud24.uz